Isbeddelka Daryeelka Bulshada ee Kulmiye
waxa aan doonayaa inaan halkan idinku xasuusiyo inaan maanta looga baahnayn qoladan UDUB ee aynu walaalaha nahay maxaa waxaas u qabanweydeen iyo maxaa qabaneysaan iyo maxaa waxaa khaldan u sameysiin . Waxaa keliya ee udub aynu uga baahannahay waa inaaney mar dambe sidey doorashado u dhici lahayd inaaney inaga carqaladeyn, innaguna aynu ka feejigeysannaa. Kuwa maanta laga sugayaa maxay qabaneyaan waa kulmiye iyo ucid. Kuwaa dhegeysta. Waayo xammil ma lihin aynu toddoba sano oo caynkii oo kale ah ku xambaaranno.
Haddaba halkan maanta waxaan si gaar ah oo kooban idiinku soo bandhigayaa insha allah isbedellada dhinaca daryeelka arrimaha bulshada gaar ahaan arrimaha caafimaadka,waxbarashada, biyaha iyo waddooyinka, balse aan ka horeysiiyo maxaa fikir ahaan iyo aragti ahaan noo dhaxeeya annaga iyo UDUB . Tusaalooyin kooban haddaa ka soo qaato;
1. Arrimaha musuqmaasaqaqa; Udub waxay leedahay dalka wax la musuqmaasaqaaba ma yaalo siduu Madaxweyne Riyaale ka yidhi London, annaguna waxaan aaminsannahay oo aan leenahay musuqmaasaqu waa cadawga kowaad ee dalka yaalaa waana tallaabada ugu horeysa ee aan wax ka qabaneyno
2. Udub waxay aaminsanyihiin in ay tahriibta ay sabtay inta badan waalidku, anaguna waxaan aaminsanhay in ay tahriibtu tahay calaamad ka tarjumeysa siyaasad xumaan ,maaamul xumaan ,shaqo la’aan, wacyi la,aan iyo rajo la,aan. Waana tallaabooyinka ugu horreeya ee aan wax ka qabaneyno.
3. UDUb waxay aminsanyihiin in ciidamado daryeel fiican qabaan, annaguna waxaan qabnaa in ay derajo la’aan iyo mushahar la’aan ay jirto. Waa tallaabooyinka aan insha alah waxka qabaneyno waana la fulin karaa haddii musuqa la xakameyo. Inta dayac ciidan jiro iyo siyaasad xumo nabaddu lug keliya ayey ku taagantahay
4. Waxay UDUB ku andacoodeen in reer Burco diideen in laga beddelo lacagta giimbaarta ah ee goblka dhaqaalihiisii curyaamisey. Waxaanu aaminsannahay in seddex jeer miisaaniyadda lagu darey, hase yeeshee lacagtii lagu beddeli lahaa lagu tagrifalay. Annagu markaan guulaysanno insha allah anagoo cidna weydiin ayaan bedeleynaa lacagtaas.
5. Toddobadaa sannadood , Udub mar kasta waxay dhigeysey dhagxaan mashaariic waddooyin iyo warshado sida ta sibidhka ,anaagu waxaan aaminsannahay arrinkaasu waa daayac ,ballanfur iyo been maaweelo ah, annagu insha allah waa meelaha aanu mudnaanta siinayaa makaan talada qabannoo. Wixii aanaan qaban kareyna ummadda waan u sheegeynaa oo been ku maaweelinmeyno
6. UDUB waxay aaminsanyihiin in dhulkii dadweynaha in ay awood u leeyihiin in ay bixiyaan. Annagu waxaan aaminsanyahay bixintu waa shawci darro. waxay sharci tahay marka( baahi loo baxshaa jirto, Mudnaantii lahayd la mariyo, caddaalad loo qaybiyo, iyo ta ugu muhiimsan oo ah dee hantida lagu iibiyey waa in miisaaniyadda lagu daraa oo ummadda wax loogu qabtaa oo aan lagu tagri falin, oo an qof ama lab jeebkooda ku dhicin.
7. Waxay UDUB aaminsanyihiin in arrimihii daryeelka bulshadu (sida caafimaadka, waxbarashada, biyaha, waddooyinka ,qashin –gurku ay meel wanaagsan marayaan. Annaguna waxaan kaga duannahay oo aan leenahay dayac badan ayaa ka jira daryeelka arrimaha bulshada. Waa taanu awooda ugu badan aan siineyno insha allah haddu ilaahay talada nagu guuleeyo . maantanana si gaar ah ayaan halkan ugu xusayaa, weliba gaar ahaan arrimaha caafimaadka.
Intaanan u guda gelin waxqabadkayaga arrimaha bulshada waxaan ka horeysiinayaa arrin su’aasheedu iman karto oo ah waar qof kasataaba wuu odhan karaa waxbaan qaban karaa, sidii ayeydun waxan oo dhan u qabaneysaa
A. Casiimad iyo go,aan adag oo aad la timaado oo ah in aad dadka iyo dalka u shaqeysid ee aanad ka shaqeysan.
B. Dakhliga cashuurta si fiican loogu soo uririyo, aan lagu tagri falin, lagu kharaj kareeyo sida ugu habboon
C. Kharajka faraha badan ee shacabka kaga baxa hawlaha daryeelka bulshada oo ah 95% oo si fiican loogu habeeyo ,siyaasad wanaagsa loo jeexo ,agtoodana la keeno
D. Lacagta faraha badan ee hayadahu ku bixiyaan arrimaha daryeelka bulshada oo qaab xun u baxda oo la jaheeyo, mudnaantana la siiyo meelaha loo baahanyahay. Hadda waa kharaj baxay oo khasaaroobey
E. Waxaad heysatid markaad hagaajisid, caalamkuna waxbuu kula qabanayaa. Waxaynu baadi goobaynaa mashaariic waaweyn oo horumarineed. Waanaynu heleynaa.
F. Siyaasad maalgeshi oo aad ku dhiirisid hantiilayaasha muwadiniinta ah iyo kuwa debeddaba
CAAFIMAADKA
Walaalayaal, waxa la socotaan in waqtigii marxuum Cigaal la sameeyay qaramayntii iyo hubka-dhigistii, Sugiddii nabadgelyada, Fidintii maamulka gobollada . sameyntii lacagta Somaliland, aftidii dastuurka somaaliland, sameyntii axsaabta qaranka, diyaarintii dhaqaalihii ku baxay labadii doorasho ee hore. Isla sidaasoo kale waxaa waqtigaa barbar socday in saldhig loo sameeyo siyaasad cad oo lagu daryeelaayo arrimaha bulshada oo caafimaadka iyo waxbarashado ugu horeyso
Walaalayaal, haddaan si gaar ah u taabto siyaasadaha caafimaadka ee la dejiyay waqtigaas Maamulkii marxuum Cigaal (1997-2002) Waa sidan:
1. Siyaasadda caafimaadka qaranka (1999)-National Health policy(Blue Book)
2. Shan Sanadoodle Qorshaha caafimaad ee dalka(2000-20005)- FiveYears Strategy health planning
3. Siyaasadda aqoonyahanka iyo xirfadlayaasha (1999)- Waxaa la sameeyay National Medical council
4. Siyaasadda Daawada – Somaliland National Drug Policy (2000)
5. Siyaasadda Kharajka caafimaadka – National Health financincingpolicy(2000)
6. Siyaasadda maamulka caafimaadka (2000) Health Management policy. Waxaa la sameeyey Guddiyda Caafimaadka gobollada
7. National health private policy (1999)
8. Iyo siyaasada caafimaad meelo gaar ah khuseeya sida ta HIV. Anshaxa iyo adeega shqaalaha iyo iwm(1999-2002)
Siday meel kasta Maamulka UDUB u dayaceen ayay adeega caafimaadkan aaad ugu sii dayaceen. Saldhigaas nidaam ee caafimaad ee loo sii diyaariyay ugamay faaiidayn umaddii .. Waxaan qirayaa arrinkaas in ay raad fiican ka sii joogto oo keliya Guddida caafimaadka ee gobolka maroodi-jeex oo aan mahad ballaadhan u soo jeedinaayo wax qabadkooda iyo inay ku mitideen siyaasaddii caafimaadka ee la dejiyay 1999 inay ambaqaadeen sidey aheydna u fuliyeen .Wuxuu maamulkanu tilmaamaa uu waxabad uu leeyahay ka dhigaa dhismayaasha xarumaha caafimaaka(MCH) oo dalka badanaa ay kahirgeliyeen Hayadda UNHCR . Lana dhisayna badankooda (90%) intii udhexeysay 1997-2002. Adeega caafimaad ee xarumahaa lagu qabtaa waa wax liita, marka laga reebo daawooyin(Basic Drug Kit) oo ay Bixiso Hayaadda (Unicef). Wuxuu maamulkanu ku bixiyaa miisaaniyadda caafimaadka in ka yar 3% .halkaay arrimaha siyaasadaha Xisbigooda ay ku fuliyaan in ka badan 20%
Isbeddelka Caafimaadka ee Kulmiye
Isbedellada caafimaad ee kulmiye qaadayo Waxaa saldhig u ah
1. In shacabka reer somaaliland meel kasta oo ay dalka ka joogaanla gaadhsiiyo daryeel caafimaad oo dheelitiran.
2. In dadka aan awood dhaqaale haysan, loo diyaariyo daryeel caafimaad oo bilaash ah.
3. In daryeel caafimaad oo lacag la’aan ah loogu gargaaro arrimaha gargaarka deg-degga u baahan ,iyo dadka jilicsan.
4. In dadka kharajka badan kaga baxo hawlo caafimaad debedda, loo diyaariyo qalabkii iyo adeegii caafimaad ee dalka gudahiisii, si ay u helaan hawlihii caafimaad ee ay u baahnaayeen iyagoo aan kharaj badankaga bixin, debeddena aadin
5. In dadkeena debeda jooga ee jecel in ay iyaga iyo carruurtoodu dalka ku soo noqdaan , loo diyaariyo adeeg sare oo caafimaad iyo adeegyadii kale ee bulsho u baahneyd ee dadkaasu dalkooda ugu soo hiloobi lahaayeen, da’ yarta soo kaceysa ay u aragto in ay dal kale oo fiican leeyihiin.
Kulmiye si uu ujeedooyinkaas u fuliyo wuxuu qaadayaa Tallaabooyin ayka mid yihiin kuwa soo socdaa:
1. Waxaanu insha allah sameyn doonaa ugu yaraan 1(hal )cusbitaal qaran oo Weyn oo laga hirgelinaayo Caasimadda Hargeisa lehna dhammaanqalabkii casriga ahaa. Cusbitaalkaasu lagaga baahi baxo , lagana helikaro adeegyadii caafimaad eee debedda loo doonan jiray. Wuxuu kaloo noqonayaa cusbitaal waxbarasho (Teaching Hospital)oo wax lagu baro
aqoonyahanka caafimaadka (ardayda, Dhakhaatiirta iyo Kalkaaliyayaasha sare)
2. Waxaan insha aallah Gobol walba ka hirgelin-doonaa cusbitaal qalabkiisu u dhanyahay oo sameyn kara adeegegyadii muhiimka ah ee caafimaad sida qallinka guud, Daaweynata Guud, cudurrada carruurta, cudurrada haweenka iyo dhalmada , Daawenta iyo qallinka indhaha iwm .Cusbitaaladaasi waxay kaabe u noqonayaan cusbitaalka weyn ee qaranka si ay culayskana uga dhimaan.
3. Waxaa insha-allah degmooyinka qaadi kara, kolba awoodu sidey noqoto ka hirgelineynaa cusbitaalo degmo oo fuliya daryeelo muhiim ah oo caafimaad intaan qofka loo soo gudbin cusbitaalada gobolada.
4. Waxaanu tuulooyinka waaweyn ka sameyn doonaa Xarumo Caafimaad(MCH) oo si dhab ah u shaqeeya fuliyana adeegyada saldhigga cafimaad(Minimumum essential Health Package).
5. Waxanu ka sameynaynaa tuulooyinkaa yaryar waxaa la yidhaador ugo caafimaad(Health Posts). Oo fulin kara adeegyo caafimaad oo kooban iyo wixii gurmad deg-deg ah ee awooddooda ah.
6. Waxaanu Sameynaynaa Golaha xirfadlayaasha caafimaadka qaran(National Medical Council) . Dhakhtar ama kalkaaliye aanay warqadda hawlgalka shaqo siin ma hawlgalaayo, ama ha ka shaqeeyo adeegyada caafimaad ee caamka ah(Public Health Sector) amaba kuwa gaarka ah(Private health sector)
7. Waxaanu Sameyneynaa Guddida qaranka Daawada(National DrugAuthority) :Qof aaney guddidaaasi sharci siin(liisan), sooma dejin karo daawo,iyo qalab caafimaad toona si loo helo daawo tayo leh oo meeshay ka timi la garanaayo.
8. Waxaanu sameynaynaa Guddida caafimaad ee heer gobol iyo heer degmo(Regional and district medical boards) oo leh awood maamul ee danta caafimaadka bulshadooda , taasu waxay fulineysa asaaska siyaasadda guud ee caafimaad ee kulmiye oo ah SiyaasaddaDeegaameynta ,Maamul wadaagga,iyo Kharaj-wadaagga adeegga caafimaadka(Decenteralization, co-management and co-financing of healthservices).
9. Waxaanu jihayneynaa insha-allah , siyaasad u jeexeynaa nidamka daryeelka caafimaadka gaarka ah, wax weyn ummadda tara; iyaga oo ay ku mahadsanyihiin Dhakhaatirta iyo Kalkaaliyayaasha caafimaadka dalku, balse u baahan in la habeeyo, si tayo tan ka fiican looga helo.
10. Waxaanu kordhineynaa insha allah miisaaniyadda caafimaadka dalka ee hadda halkuu ka yahay 3% aan ka dhigi doono insha allah in ku dhaw 10%
11. Waxaan siineynaa shaqaalaha caafimaadka mushahar wanaagsan. Waana loo helayaa haddii si fiican loogu maamulo, tagrifalkana laga ilaaliyo.
12. Ka hortagga cudurrada faafa ee dilaaga ah waxaan siin doonnaa mudnaanta kowaad sida HIV_AID, Qaaxada(TB). Kaneecada(Malaria).Jadeecada(Measles) Gawracatada(Dhiphtheria), kixda(Pertusis),Dabeysha(Poliomielytes). Cudurada dhallaanka, iyo hooyada
13. Waxaanu diyaarineynaa insha-allah ,keeneynaana qalabka lagubaadho iyo daawooyin tayo leh ee cudurada hadda dalka ku soo badanaayasida macaanka(diabetes) ,dhiigkarka ( Hypertention),Faalijka(stroke), Cudurrada wadnaha(heart diseases),Qalabka lagubaadho horena loogu ogaado Kansanka(cancer),gaar ahaan ka ku dhacanaasaha ,makaanka, dhiiga, maqaarka ,lafaha iwm
WAXBARASHADA
Waxbarashada wa asaaska nolosha iyo horumarka. Maanta ma jiraan siyaasad cad oo jiheysan oo waxbarasho oo dalka taala. Haddaba kulmiye insha alla marku talada qabsada arrimaha waxbarashad sidan ayuu ka yelayaa
1. .waxaan kordhineynaa miisaniyadda ku baxda waxbarasha oo aan ka dhigeyno ila 10%. Halkay hadda ka tahay manta in ka yar 5%
2. gobollada dalka waxaan ka diyaarineynaa ugu yaraan 10 Dugsi oo sare oo boarding ah oo tacliintoodu aad heer sarresyso oo qaada kiiba 500ila 1000 ardey. Gaar ahaan waxaan ugu talo galney carruurta debedda degan ee da’da dugsiga sare ee waalidku doonaayo in ay dhaqankooda iyo diintooda la jaanqadaan. Insha alla markaan dugsigaa ka saarno .iyagoo dhisan ayaan jaamacad gudaha ama debedda ah u diyaarineynaa
3. waxaanu sameyneynaa siyaasad cad oo jiheysan waxbarashada gaarka ah oo ummadda kharaj badan kaga baxo, si tayadooda loo kordhiyo
4. kharajka badan ee waxbarashada kaga baxa hayadaha oo aan u jiheyo meelaha mudnaanta gaarka ah leh
5. waxaan kor u qaadaynaa tayada macallimiinta waxbarashada oo hadda aad u hooseysa, iyadoo aanu kordhindoono machadyada, jaamacadaha iyo koorasyo gaagaaban oo macallimiinta wax lagu baro. Waxaanu kor u qaadaynaa insha allah mushaharooda oo aan hadda maalin ku filleyn
6. waxaan ka dhigeynaa bilaash aqoonta waxbarashada asaasiga ah
7. Waxaan wax kasta ka horreysiinaya inaan u diyaarino si kasta oo ay suura geleyso in qof kasta oo dhmaysa waxbarasho(Dugsi sare am ajaamacad) loo diyaariyo in uu ama sii wato wax barasho dheeraad ah kii u baahan ama aan u abuurno shaqo. Waa tallaabo aan ugu talagalney dhallinta soo kaceysa . waana asaaska horumarka dalka .
Biyaha
Biyuhu waa asaaska nolaosha , weliba gaar ahaan dhaqaalaha asaasiga ah ee xoolaha iyo beeruhuna waxay si toos ah ku sii xidhan yihiin biyaha. Insha allah markaan guuleysano waxaan qaadanneynaa tallaabooyinka soo socda:
a. Biya la’aanta Hargeisa oo ah caasimaddii waxaanu sameyney farsamadii aan u maareyn laheyn sidii dadweynuhu biyo ku filan u heli lahaayeen farsama ahaan iyo dhaqaala ahaanba
b. .Biyo qabadyo loo sameeyo biyaha iska socda ee badda ku darsama ee togaga mara ee aan laga faa’iideysan. Sida webiga togdheer oo haddii biyahiisa la qabto dalkaba ku fillaanaayo
c. Ceelal laga qodo xuduudda aan la leenahay Ethiopia,iyo meelaha kale ee u baahanba . si biyo ku filan loo helo isla markaana xaalufka ay keenaan baraaguhu looga hortago
Wadooyinka
Waddooyinku waxay kobciyaan dhaqalaaha iyo bilicda dalkaba .haddey noqon lahaayeen kuwa magaalooyinka gudahooda iyo kuwa dhexdoodaba’
1. Waxaanu sameyneynaa ugu yaraan hal ama laba wado insha allah mudda 5sano ee hore haddanu guuleysano sida kuwa ceerigaavo-burco. Burco-odweyne –Hargeisa iyo dila-boorama seylac
2. Dhimaha waddooyinka magaalooyinkaa waaweyn waa muhiim. Gaarahaan waddooyinka caasimadda sida ta ka timaada airportaka. Ta magaalada dhexmarta. Qofkasta bilicdaasu way dhiirigalineysaa.
Walaalayaal waxaan manta wax kooban ka soo qaatey daryeelka arrimaha bulshada ee ka mid noqon doono isbeddelada uu kulmiye la imandoono insha alla markuu talada ku guuleysto anoo si gaar ah weiba u sii faahfaahiyey daryeelka caafimaadka. Waxaasoo dhan waala qaban karaa haddi lala yimaadom sidi aan hor u soo sheegey Casiimad. Dadaal iyo Daacadnimm Ballanteenu waa daldhis, horumar , maamulwanaag iyo daryeelbulsho iyo kulmiye oo aynu codka siino. Ilaahay haynala qabto
Dr.Cabdi Aw Daahir Cali
Xohayaha Bulshada, Kulmiye
waxa aan doonayaa inaan halkan idinku xasuusiyo inaan maanta looga baahnayn qoladan UDUB ee aynu walaalaha nahay maxaa waxaas u qabanweydeen iyo maxaa qabaneysaan iyo maxaa waxaa khaldan u sameysiin . Waxaa keliya ee udub aynu uga baahannahay waa inaaney mar dambe sidey doorashado u dhici lahayd inaaney inaga carqaladeyn, innaguna aynu ka feejigeysannaa. Kuwa maanta laga sugayaa maxay qabaneyaan waa kulmiye iyo ucid. Kuwaa dhegeysta. Waayo xammil ma lihin aynu toddoba sano oo caynkii oo kale ah ku xambaaranno.
Haddaba halkan maanta waxaan si gaar ah oo kooban idiinku soo bandhigayaa insha allah isbedellada dhinaca daryeelka arrimaha bulshada gaar ahaan arrimaha caafimaadka,waxbarashada, biyaha iyo waddooyinka, balse aan ka horeysiiyo maxaa fikir ahaan iyo aragti ahaan noo dhaxeeya annaga iyo UDUB . Tusaalooyin kooban haddaa ka soo qaato;
1. Arrimaha musuqmaasaqaqa; Udub waxay leedahay dalka wax la musuqmaasaqaaba ma yaalo siduu Madaxweyne Riyaale ka yidhi London, annaguna waxaan aaminsannahay oo aan leenahay musuqmaasaqu waa cadawga kowaad ee dalka yaalaa waana tallaabada ugu horeysa ee aan wax ka qabaneyno
2. Udub waxay aaminsanyihiin in ay tahriibta ay sabtay inta badan waalidku, anaguna waxaan aaminsanhay in ay tahriibtu tahay calaamad ka tarjumeysa siyaasad xumaan ,maaamul xumaan ,shaqo la’aan, wacyi la,aan iyo rajo la,aan. Waana tallaabooyinka ugu horreeya ee aan wax ka qabaneyno.
3. UDUb waxay aminsanyihiin in ciidamado daryeel fiican qabaan, annaguna waxaan qabnaa in ay derajo la’aan iyo mushahar la’aan ay jirto. Waa tallaabooyinka aan insha alah waxka qabaneyno waana la fulin karaa haddii musuqa la xakameyo. Inta dayac ciidan jiro iyo siyaasad xumo nabaddu lug keliya ayey ku taagantahay
4. Waxay UDUB ku andacoodeen in reer Burco diideen in laga beddelo lacagta giimbaarta ah ee goblka dhaqaalihiisii curyaamisey. Waxaanu aaminsannahay in seddex jeer miisaaniyadda lagu darey, hase yeeshee lacagtii lagu beddeli lahaa lagu tagrifalay. Annagu markaan guulaysanno insha allah anagoo cidna weydiin ayaan bedeleynaa lacagtaas.
5. Toddobadaa sannadood , Udub mar kasta waxay dhigeysey dhagxaan mashaariic waddooyin iyo warshado sida ta sibidhka ,anaagu waxaan aaminsannahay arrinkaasu waa daayac ,ballanfur iyo been maaweelo ah, annagu insha allah waa meelaha aanu mudnaanta siinayaa makaan talada qabannoo. Wixii aanaan qaban kareyna ummadda waan u sheegeynaa oo been ku maaweelinmeyno
6. UDUB waxay aaminsanyihiin in dhulkii dadweynaha in ay awood u leeyihiin in ay bixiyaan. Annagu waxaan aaminsanyahay bixintu waa shawci darro. waxay sharci tahay marka( baahi loo baxshaa jirto, Mudnaantii lahayd la mariyo, caddaalad loo qaybiyo, iyo ta ugu muhiimsan oo ah dee hantida lagu iibiyey waa in miisaaniyadda lagu daraa oo ummadda wax loogu qabtaa oo aan lagu tagri falin, oo an qof ama lab jeebkooda ku dhicin.
7. Waxay UDUB aaminsanyihiin in arrimihii daryeelka bulshadu (sida caafimaadka, waxbarashada, biyaha, waddooyinka ,qashin –gurku ay meel wanaagsan marayaan. Annaguna waxaan kaga duannahay oo aan leenahay dayac badan ayaa ka jira daryeelka arrimaha bulshada. Waa taanu awooda ugu badan aan siineyno insha allah haddu ilaahay talada nagu guuleeyo . maantanana si gaar ah ayaan halkan ugu xusayaa, weliba gaar ahaan arrimaha caafimaadka.
Intaanan u guda gelin waxqabadkayaga arrimaha bulshada waxaan ka horeysiinayaa arrin su’aasheedu iman karto oo ah waar qof kasataaba wuu odhan karaa waxbaan qaban karaa, sidii ayeydun waxan oo dhan u qabaneysaa
A. Casiimad iyo go,aan adag oo aad la timaado oo ah in aad dadka iyo dalka u shaqeysid ee aanad ka shaqeysan.
B. Dakhliga cashuurta si fiican loogu soo uririyo, aan lagu tagri falin, lagu kharaj kareeyo sida ugu habboon
C. Kharajka faraha badan ee shacabka kaga baxa hawlaha daryeelka bulshada oo ah 95% oo si fiican loogu habeeyo ,siyaasad wanaagsa loo jeexo ,agtoodana la keeno
D. Lacagta faraha badan ee hayadahu ku bixiyaan arrimaha daryeelka bulshada oo qaab xun u baxda oo la jaheeyo, mudnaantana la siiyo meelaha loo baahanyahay. Hadda waa kharaj baxay oo khasaaroobey
E. Waxaad heysatid markaad hagaajisid, caalamkuna waxbuu kula qabanayaa. Waxaynu baadi goobaynaa mashaariic waaweyn oo horumarineed. Waanaynu heleynaa.
F. Siyaasad maalgeshi oo aad ku dhiirisid hantiilayaasha muwadiniinta ah iyo kuwa debeddaba
CAAFIMAADKA
Walaalayaal, waxa la socotaan in waqtigii marxuum Cigaal la sameeyay qaramayntii iyo hubka-dhigistii, Sugiddii nabadgelyada, Fidintii maamulka gobollada . sameyntii lacagta Somaliland, aftidii dastuurka somaaliland, sameyntii axsaabta qaranka, diyaarintii dhaqaalihii ku baxay labadii doorasho ee hore. Isla sidaasoo kale waxaa waqtigaa barbar socday in saldhig loo sameeyo siyaasad cad oo lagu daryeelaayo arrimaha bulshada oo caafimaadka iyo waxbarashado ugu horeyso
Walaalayaal, haddaan si gaar ah u taabto siyaasadaha caafimaadka ee la dejiyay waqtigaas Maamulkii marxuum Cigaal (1997-2002) Waa sidan:
1. Siyaasadda caafimaadka qaranka (1999)-National Health policy(Blue Book)
2. Shan Sanadoodle Qorshaha caafimaad ee dalka(2000-20005)- FiveYears Strategy health planning
3. Siyaasadda aqoonyahanka iyo xirfadlayaasha (1999)- Waxaa la sameeyay National Medical council
4. Siyaasadda Daawada – Somaliland National Drug Policy (2000)
5. Siyaasadda Kharajka caafimaadka – National Health financincingpolicy(2000)
6. Siyaasadda maamulka caafimaadka (2000) Health Management policy. Waxaa la sameeyey Guddiyda Caafimaadka gobollada
7. National health private policy (1999)
8. Iyo siyaasada caafimaad meelo gaar ah khuseeya sida ta HIV. Anshaxa iyo adeega shqaalaha iyo iwm(1999-2002)
Siday meel kasta Maamulka UDUB u dayaceen ayay adeega caafimaadkan aaad ugu sii dayaceen. Saldhigaas nidaam ee caafimaad ee loo sii diyaariyay ugamay faaiidayn umaddii .. Waxaan qirayaa arrinkaas in ay raad fiican ka sii joogto oo keliya Guddida caafimaadka ee gobolka maroodi-jeex oo aan mahad ballaadhan u soo jeedinaayo wax qabadkooda iyo inay ku mitideen siyaasaddii caafimaadka ee la dejiyay 1999 inay ambaqaadeen sidey aheydna u fuliyeen .Wuxuu maamulkanu tilmaamaa uu waxabad uu leeyahay ka dhigaa dhismayaasha xarumaha caafimaaka(MCH) oo dalka badanaa ay kahirgeliyeen Hayadda UNHCR . Lana dhisayna badankooda (90%) intii udhexeysay 1997-2002. Adeega caafimaad ee xarumahaa lagu qabtaa waa wax liita, marka laga reebo daawooyin(Basic Drug Kit) oo ay Bixiso Hayaadda (Unicef). Wuxuu maamulkanu ku bixiyaa miisaaniyadda caafimaadka in ka yar 3% .halkaay arrimaha siyaasadaha Xisbigooda ay ku fuliyaan in ka badan 20%
Isbeddelka Caafimaadka ee Kulmiye
Isbedellada caafimaad ee kulmiye qaadayo Waxaa saldhig u ah
1. In shacabka reer somaaliland meel kasta oo ay dalka ka joogaanla gaadhsiiyo daryeel caafimaad oo dheelitiran.
2. In dadka aan awood dhaqaale haysan, loo diyaariyo daryeel caafimaad oo bilaash ah.
3. In daryeel caafimaad oo lacag la’aan ah loogu gargaaro arrimaha gargaarka deg-degga u baahan ,iyo dadka jilicsan.
4. In dadka kharajka badan kaga baxo hawlo caafimaad debedda, loo diyaariyo qalabkii iyo adeegii caafimaad ee dalka gudahiisii, si ay u helaan hawlihii caafimaad ee ay u baahnaayeen iyagoo aan kharaj badankaga bixin, debeddena aadin
5. In dadkeena debeda jooga ee jecel in ay iyaga iyo carruurtoodu dalka ku soo noqdaan , loo diyaariyo adeeg sare oo caafimaad iyo adeegyadii kale ee bulsho u baahneyd ee dadkaasu dalkooda ugu soo hiloobi lahaayeen, da’ yarta soo kaceysa ay u aragto in ay dal kale oo fiican leeyihiin.
Kulmiye si uu ujeedooyinkaas u fuliyo wuxuu qaadayaa Tallaabooyin ayka mid yihiin kuwa soo socdaa:
1. Waxaanu insha allah sameyn doonaa ugu yaraan 1(hal )cusbitaal qaran oo Weyn oo laga hirgelinaayo Caasimadda Hargeisa lehna dhammaanqalabkii casriga ahaa. Cusbitaalkaasu lagaga baahi baxo , lagana helikaro adeegyadii caafimaad eee debedda loo doonan jiray. Wuxuu kaloo noqonayaa cusbitaal waxbarasho (Teaching Hospital)oo wax lagu baro
aqoonyahanka caafimaadka (ardayda, Dhakhaatiirta iyo Kalkaaliyayaasha sare)
2. Waxaan insha aallah Gobol walba ka hirgelin-doonaa cusbitaal qalabkiisu u dhanyahay oo sameyn kara adeegegyadii muhiimka ah ee caafimaad sida qallinka guud, Daaweynata Guud, cudurrada carruurta, cudurrada haweenka iyo dhalmada , Daawenta iyo qallinka indhaha iwm .Cusbitaaladaasi waxay kaabe u noqonayaan cusbitaalka weyn ee qaranka si ay culayskana uga dhimaan.
3. Waxaa insha-allah degmooyinka qaadi kara, kolba awoodu sidey noqoto ka hirgelineynaa cusbitaalo degmo oo fuliya daryeelo muhiim ah oo caafimaad intaan qofka loo soo gudbin cusbitaalada gobolada.
4. Waxaanu tuulooyinka waaweyn ka sameyn doonaa Xarumo Caafimaad(MCH) oo si dhab ah u shaqeeya fuliyana adeegyada saldhigga cafimaad(Minimumum essential Health Package).
5. Waxanu ka sameynaynaa tuulooyinkaa yaryar waxaa la yidhaador ugo caafimaad(Health Posts). Oo fulin kara adeegyo caafimaad oo kooban iyo wixii gurmad deg-deg ah ee awooddooda ah.
6. Waxaanu Sameynaynaa Golaha xirfadlayaasha caafimaadka qaran(National Medical Council) . Dhakhtar ama kalkaaliye aanay warqadda hawlgalka shaqo siin ma hawlgalaayo, ama ha ka shaqeeyo adeegyada caafimaad ee caamka ah(Public Health Sector) amaba kuwa gaarka ah(Private health sector)
7. Waxaanu Sameyneynaa Guddida qaranka Daawada(National DrugAuthority) :Qof aaney guddidaaasi sharci siin(liisan), sooma dejin karo daawo,iyo qalab caafimaad toona si loo helo daawo tayo leh oo meeshay ka timi la garanaayo.
8. Waxaanu sameynaynaa Guddida caafimaad ee heer gobol iyo heer degmo(Regional and district medical boards) oo leh awood maamul ee danta caafimaadka bulshadooda , taasu waxay fulineysa asaaska siyaasadda guud ee caafimaad ee kulmiye oo ah SiyaasaddaDeegaameynta ,Maamul wadaagga,iyo Kharaj-wadaagga adeegga caafimaadka(Decenteralization, co-management and co-financing of healthservices).
9. Waxaanu jihayneynaa insha-allah , siyaasad u jeexeynaa nidamka daryeelka caafimaadka gaarka ah, wax weyn ummadda tara; iyaga oo ay ku mahadsanyihiin Dhakhaatirta iyo Kalkaaliyayaasha caafimaadka dalku, balse u baahan in la habeeyo, si tayo tan ka fiican looga helo.
10. Waxaanu kordhineynaa insha allah miisaaniyadda caafimaadka dalka ee hadda halkuu ka yahay 3% aan ka dhigi doono insha allah in ku dhaw 10%
11. Waxaan siineynaa shaqaalaha caafimaadka mushahar wanaagsan. Waana loo helayaa haddii si fiican loogu maamulo, tagrifalkana laga ilaaliyo.
12. Ka hortagga cudurrada faafa ee dilaaga ah waxaan siin doonnaa mudnaanta kowaad sida HIV_AID, Qaaxada(TB). Kaneecada(Malaria).Jadeecada(Measles) Gawracatada(Dhiphtheria), kixda(Pertusis),Dabeysha(Poliomielytes). Cudurada dhallaanka, iyo hooyada
13. Waxaanu diyaarineynaa insha-allah ,keeneynaana qalabka lagubaadho iyo daawooyin tayo leh ee cudurada hadda dalka ku soo badanaayasida macaanka(diabetes) ,dhiigkarka ( Hypertention),Faalijka(stroke), Cudurrada wadnaha(heart diseases),Qalabka lagubaadho horena loogu ogaado Kansanka(cancer),gaar ahaan ka ku dhacanaasaha ,makaanka, dhiiga, maqaarka ,lafaha iwm
WAXBARASHADA
Waxbarashada wa asaaska nolosha iyo horumarka. Maanta ma jiraan siyaasad cad oo jiheysan oo waxbarasho oo dalka taala. Haddaba kulmiye insha alla marku talada qabsada arrimaha waxbarashad sidan ayuu ka yelayaa
1. .waxaan kordhineynaa miisaniyadda ku baxda waxbarasha oo aan ka dhigeyno ila 10%. Halkay hadda ka tahay manta in ka yar 5%
2. gobollada dalka waxaan ka diyaarineynaa ugu yaraan 10 Dugsi oo sare oo boarding ah oo tacliintoodu aad heer sarresyso oo qaada kiiba 500ila 1000 ardey. Gaar ahaan waxaan ugu talo galney carruurta debedda degan ee da’da dugsiga sare ee waalidku doonaayo in ay dhaqankooda iyo diintooda la jaanqadaan. Insha alla markaan dugsigaa ka saarno .iyagoo dhisan ayaan jaamacad gudaha ama debedda ah u diyaarineynaa
3. waxaanu sameyneynaa siyaasad cad oo jiheysan waxbarashada gaarka ah oo ummadda kharaj badan kaga baxo, si tayadooda loo kordhiyo
4. kharajka badan ee waxbarashada kaga baxa hayadaha oo aan u jiheyo meelaha mudnaanta gaarka ah leh
5. waxaan kor u qaadaynaa tayada macallimiinta waxbarashada oo hadda aad u hooseysa, iyadoo aanu kordhindoono machadyada, jaamacadaha iyo koorasyo gaagaaban oo macallimiinta wax lagu baro. Waxaanu kor u qaadaynaa insha allah mushaharooda oo aan hadda maalin ku filleyn
6. waxaan ka dhigeynaa bilaash aqoonta waxbarashada asaasiga ah
7. Waxaan wax kasta ka horreysiinaya inaan u diyaarino si kasta oo ay suura geleyso in qof kasta oo dhmaysa waxbarasho(Dugsi sare am ajaamacad) loo diyaariyo in uu ama sii wato wax barasho dheeraad ah kii u baahan ama aan u abuurno shaqo. Waa tallaabo aan ugu talagalney dhallinta soo kaceysa . waana asaaska horumarka dalka .
Biyaha
Biyuhu waa asaaska nolaosha , weliba gaar ahaan dhaqaalaha asaasiga ah ee xoolaha iyo beeruhuna waxay si toos ah ku sii xidhan yihiin biyaha. Insha allah markaan guuleysano waxaan qaadanneynaa tallaabooyinka soo socda:
a. Biya la’aanta Hargeisa oo ah caasimaddii waxaanu sameyney farsamadii aan u maareyn laheyn sidii dadweynuhu biyo ku filan u heli lahaayeen farsama ahaan iyo dhaqaala ahaanba
b. .Biyo qabadyo loo sameeyo biyaha iska socda ee badda ku darsama ee togaga mara ee aan laga faa’iideysan. Sida webiga togdheer oo haddii biyahiisa la qabto dalkaba ku fillaanaayo
c. Ceelal laga qodo xuduudda aan la leenahay Ethiopia,iyo meelaha kale ee u baahanba . si biyo ku filan loo helo isla markaana xaalufka ay keenaan baraaguhu looga hortago
Wadooyinka
Waddooyinku waxay kobciyaan dhaqalaaha iyo bilicda dalkaba .haddey noqon lahaayeen kuwa magaalooyinka gudahooda iyo kuwa dhexdoodaba’
1. Waxaanu sameyneynaa ugu yaraan hal ama laba wado insha allah mudda 5sano ee hore haddanu guuleysano sida kuwa ceerigaavo-burco. Burco-odweyne –Hargeisa iyo dila-boorama seylac
2. Dhimaha waddooyinka magaalooyinkaa waaweyn waa muhiim. Gaarahaan waddooyinka caasimadda sida ta ka timaada airportaka. Ta magaalada dhexmarta. Qofkasta bilicdaasu way dhiirigalineysaa.
Walaalayaal waxaan manta wax kooban ka soo qaatey daryeelka arrimaha bulshada ee ka mid noqon doono isbeddelada uu kulmiye la imandoono insha alla markuu talada ku guuleysto anoo si gaar ah weiba u sii faahfaahiyey daryeelka caafimaadka. Waxaasoo dhan waala qaban karaa haddi lala yimaadom sidi aan hor u soo sheegey Casiimad. Dadaal iyo Daacadnimm Ballanteenu waa daldhis, horumar , maamulwanaag iyo daryeelbulsho iyo kulmiye oo aynu codka siino. Ilaahay haynala qabto
Dr.Cabdi Aw Daahir Cali
Xohayaha Bulshada, Kulmiye
